معرفی 
پایش و ارزشیابی هر طرح، به ‌خصوص طرح‌های کلان نظام سلامت مانند طرح تحول سلامت ابعاد و مراحل مختلفی دارد که هرکدام از دستگاه‌ها در سطوح مختلف به انجام بخشی از آن می‌پردازند. به طور مثال در سطح بیمارستان یا مراکز ارائۀ خدمت، مدیر و مسئول هر واحد، ابعادی از موضوع را پایش می‌کنند که به ‌طور عمده جنبه‌های فنی خدمت را در بر می‌گیرد. لذا نقش مؤسسۀ ملی تحقیقات سلامت جمهوری اسلامی ایران در این‌ گونه طرح‌ها، نظارت بر واحدهای ارائه خدمت نیست، بلکه تلاش می‌کند تا چارچوب کلی را در نظر بگیرد که در نهایت مشخص می‌کند آیا مجموعۀ اقدامات، مسیر درستی دارند و اهداف اصلی سلامت کشور را محقق می‌کنند یا خیر و لذا نقش آن در این زمینه، پایش کلان‌ فرایندها و اثربخشی طرح است و اجرای این موضوع منافاتی با نقش نظارتی سایر دستگاه‌های اجرایی ندارد و البته هیچ ‌یک رد کنندۀ دیگری نبوده و مکمل همدیگر هستند.
برای پایش و ارزیابی طرح تحول سلامت، مؤسسه هم‌‌زمان با معرفی رسمی طرح، اقدامات را از اردیبهشت سال ۱۳۹۳ آغاز کرد. در ابتدا بر اساس مداخلات ارائه ‌شده با مسئولین برنامه‌ها، شاخص‌هایی تدوین شد و در سال ابتدایی برنامه، شاخص‌های درون‌داد و برون‌داد بررسی شد و سپس مقرر شد این ارزیابی در قالب چارچوب مشخص و منطقی پیش برود. مؤسسه از همان ابتدا دو هدف مهم هم‌سو با پوشش همگانی سلامت، دسترسی ‌به خدمات برای تمام اقشار با حفاظت مالی مناسب را در دستور کار ارزیابی قرار داد. بر این ‌اساس، برای ارزیابی همه ‌جانبۀ این مهم، این چارچوب و اهداف با مدل لوجیک (درون‌داد، برون‌داد، پیامد و اثر) انطباق داده شد. براساس مدل جهانی ارائه ‌شده برای پوشش همگانی سلامت، طرح تحول سلامت به ‌عنوان مهم‌ترین برنامۀ اجرا شده در نظام سلامت جمهوری اسلامی ایران، برای پایش پوشش همگانی سلامت، هدف قرار گرفت و همانند تمام کشورها، چارچوبی ارائه شد. مطابق این چارچوب و نتایج تعیین منابع داده‌ها، داده‌های جاری نظام ثبت اطلاعات، امکان تأمین اطلاعات را در این مرحله نداشت و نیاز به مطالعات در این زمینه وجود داشت. بررسی شاخص‌ها در این مرحله نشان داد که اگر تمام شاخص‌های موجود، برای پایش پیشرفت و بررسی طرح تحول سلامت به سمت پوشش همگانی سلامت ارائه شوند، لازم است چندین پروژه انجام شود تا دستیابی به این شاخص‌ها امکان‌پذیر باشند. لذا بر اساس لیست شاخص‌ها، مهم‌ترین پژوهش‌های مورد نیاز لیست شدند.  
برخی پیمایش های مورد نیاز برای ارزیابی طرح تحول سلامت
• حساب‌های ملی سلامت
• مطالعۀ هزینه‌‌‌درآمد خانوار
• مطالعۀ پاسخ‌گویی نظام سلامت
• مطالعۀ بهره‌مندی از خدمات سلامت
• مطالعۀ شاخص‌های چندگانۀ سلامت و بیماری
• مطالعۀ عوامل خطر بیماری‌های غیرواگیر
• بررسی رضایت بیمار و ارائه‌دهندۀ خدمت
•‌مطالعۀ نظرسنجی فصلی از پزشکان شاغل در بیمارستان‌های دانشگاهی‌ دولتی وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و بیمارستان‌های غیر وابسته درخصوص مداخلات انجام‌شده در قالب طرح تحول سلامت؛
• مطالعۀ نظرسنجی فصلی از پرستاران شاغل در بیمارستان‌های دانشگاهی ‌دولتی وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و بیمارستان‌های غیر وابسته (تأمین اجتماعی، خصوصی، سایر ادارات، خیریه و...) در خصوص مداخلات انجام ‌شده در قالب طرح تحول سلامت؛
• مطالعۀ نظرسنجی فصلی از پزشکان شاغل در مناطق محروم با هدف دسترسی مردم به ارائه‌دهندگان تخصصی؛
• مطالعۀ فصلی تعیین میزان تأمین دارو و تجهیزات پزشکی در خارج از زنجیره تأمین بیمارستان
• ارزیابی فصلی عملکرد سامانۀ ۱۶۹۰ که برای رسیدگی به شکایات مردم از پرداخت‌های غیررسمی
• مطالعه نظرسنجی از مردم در خصوص پرداخت‌های غیررسمی در بیمارستان‌های دولتی.

اقدامات انجام شده

اقدام اول. گزارش اول ارزیابی طرح تحول سلامت (ارزیابی حوزه درمان)

برای  انجام  این  ارزیابی،  مؤسسۀ  ملی  تحقیقات  سلامت  با  کمک  ستاد  اجرایی  طرح تحول سلامت، از خرداد ماه  1393 مبادرت به این اقدام نمود. برای اجرای این اقدام، براساس بسته های اعلامی معاونت درمان، یکسری شاخص  ها تدوین و برای احصا این شاخص ها اقدام شد. به طور مثال زنجیره تأمین دارو و تجهیزات پزشکی یکی از مهم ترین شاخص هایی بود که به مدت دو سال در هر فصل از بیماران ترخیصی مورد پرسش قرار گرفت. این گزارش در سطح معاونت  ها توزیع و مبنای اقدامات بعدی گردید. در قالب این گزارش، پروژه هایی مانند رضایت بیماران از ابعاد طرح تحول سلامت، رضایت پزشکان و کارکنان از ابعاد طرح تحول سلامت، نظر پزشکان در خصوص ارزش گذاری نسبی خدمات پزشکی، بررسی پرداخت های غیررسمی در سطح کشور، ارزیابی سامانه های شکایت از تعرفه و پرداخت های غیررسمی و ارزیابی زنجیره تأمین دارو تجهیزات انجام شد.

اقدام دوم. نظرسنجی از مدیران میانی درخصوص اجرای طرح تحول سلامت

اقدام سوم. برگزاری همایش نقد طرح تحول سلامت

اقدام چهارم. ارائه مدل ارزیابی طرح تحول در قالب پوشش همگانی سلامت

اقدام پنجم. انجام ارزیابی اول سازمان جهانی بهداشت

در انتهای سال اول اجرای طرح تحول سلامت، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی از سازمان جهانی بهداشت درخواست کرد ارزیابی خارجی این طرح به عمل آید و به دنبال این درخواست، گروه مشاوران در تیر ماه ،1394ارزیابی را آغاز کردند. قبل از شروع، مؤسسۀ ملی تحقیقات سلامت شرح وظایف گروه را بررسی کرد و مطابق با آن بستر لازم را از نظر داده ها فراهم نمود. ارزیابی در تیر ماه 1394 انجام شد و  داده های مطالعات  انجام شده توسط مؤسسه، در اختیار این گروه قرار گرفت. 
بعد از این اقدام، گزارش تهیه شد و در اختیار مؤسسۀ ملی تحقیقات سلامت قرار گرفت. تحلیل محتوایی این گزارش انجام شد و در یک مجلد ارائه شد. در این مجلد  مهمترین سؤالات مطرح شده در گزارش، دستاوردها و  چالش های طرح تحول سلامت و سپس اقدامات بعدی برای اجرای مناسب طرح تحول سلامت در جهت دستیابی به پوشش همگانی سلامت مطرح شد. سپس  مهمترین این سؤالات برای معاونین وقت وزارت بهداشت ارائه گردید. این گزارش مبنای ارزیابی نوبت دوم طرح تحول سلامت شد.

اقدام ششم. تدوین گزارش ارزیابی اقدامات معاونت ها برای طرح تحول سلامت، توسط مؤسسه و با همراهی فنی سازمان جهانی بهداشت

به دنبال اجرای ارزیابی نخست طرح تحول سلامت توسط سازمان جهانی بهداشت و ارزیابی محتوای این گزارش و سپس تغییر نمایندۀ سازمان جهانی بهداشت در ایران، مقرر شد مقدمات تکمیل گزارش فراهم شود. به این منظور از اردیبهشت ،1395جلسات مداومی با نمایندۀ سازمان جهانی بهداشت و اعضای ستاد ارزیابی طرح تحول سلامت مؤسسۀ ملی تحقیقات سلامت با نظارت مستقیم جناب آقای دکتر حریرچی برگزار شد. در طی این جلسات، ماتریسی از سوی این سازمان با نام سینوپسیس ارائه شد که شامل این موارد بود: 1. ضرورت اجرای طرح تحول سلامت، فرایندهای آماده سازی و طراحی طرح؛  2. مهمترین مداخلات طرح تحول سلامت، مهمترین اقدامات برای هر مداخله و سپس  شاخص های هر مداخله (ضرورت داشت این موارد براساس ترتیب زمانی ارائه شود)؛ 3. بودجۀ هر مداخله و تعیین ردیف بودجۀ آن و سپس  مشخص کردن این موضوع که بودجه، پایدار است یا پایدار نیست. 
برای تکمیل این گزارش، مؤسسۀ ملی تحقیقات سلامت جلسات متعددی را با  معاونت های بهداشت، درمان، سازمان غذا و دارو و سپس دفتر بودجه برگزار کرد و با کمک واحدهای مرتبط گزارش تکمیل شد و قبل از شروع ارزیابی دوم، در اختیار نمایندۀ آن سازمان قرار گرفت. در این گزارش مشخص شد که طی  سالهای 1392تا 1395وزارت بهداشت، در حدود 200 اقدام مهم در ذیل 25 مداخلۀ اصلی به عنوان طرح تحول سلامت انجام داده است و از روی این مداخلات اهداف طرح شامل موارد زیر، استخراج شد: 1. تأمین منابع مالی پایدار برای حوزۀ سلامت؛ 2. ایجاد حفاظت مالی در برابر  هزینه های سلامت؛ 3. ارتقای دسترسی عادلانه به خدمات سلامتی باکیفیت؛ 4. تقویت و ارتقای عملکرد نظام سلامت؛ 5. رضایت مردم. این 5 هدف مهم مبنای گزارش دوم قرار گرفت و بر این اساس گزارش انجام شد.

اقدام هفتم. انجام ارزیابی دوم طرح تحول توسط مشاوران خارجی

به دنبال گزارش نخست ارزیابی طرح تحول سلامت توسط سازمان جهانی بهداشت، گزارش دوم ارزیابی از این سازمان درخواست شد. برای این ارزیابی، ابتدا با نظارت جناب آقای دکتر حریرچی و با کمک فنی نمایندۀ سازمان جهانی بهداشت در ایران، همانطور که در اقدام هفتم ذکر شد، ماتریس سینوپسیس تکمیل شد و در اختیار این سازمان قرار گرفت.  بهدنبال این اقدام در شهریور ماه ،1395کارشناسان این سازمان به مدت دو هفته در تهران مستقر شدند و با کمک مؤسسۀ ملی تحقیقات سلامت تمام  داده ها و اطلاعاتی که برای ارزیابی لازم بود  جمعآوری شد. سپس تیم اصلی در هفتۀ آخر مهر ماه و هفتۀ دوم آبان ماه در تهران مستقر شده و از تمام  ذینفعان طرح، بررسی  به عمل آوردند. گزارش این سازمان  به طور مستقیم برای وزیر بهداشت ارائه شده و سپس در فوریه 2017متن گزارش ارسال شد. 
برخی از مطالب این گزارش مورد تأیید وزارت بهداشت قرار نگرفت و مجدداً مؤسسۀ ملی تحقیقات سلامت با نظارت مستقیم جناب آقای دکتر حریرچی برخی سؤالات مطرح شده را ارسال کرد و در نهایت گزارش نهایی در آگوست ،2017تکمیل شد و در اختیار وزارت بهداشت قرار گرفت. این گزارش توسط مؤسسۀ ملی تحقیقات سلامت تحلیل محتوایی شد. این تحلیل شامل دو بخش بود: بخش نخست اقداماتی که توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی لازم است انجام گیرد و بخش دوم شواهد لازم برای ادامه و اجرای طرح تحول سلامت که توسط مؤسسۀ ملی تحقیقات سلامت  جمع آوری شود. این موارد در طی یک جلسه برای شورای معاونین وزارت بهداشت ارائه شد. مؤسسه  هم اکنون در حال  جمع آوری شواهد ذکرشده طی یک چارچوب مشخص است و گزارش این موارد  به همراه گزارش سال طرح تحول سلامت در اردیبهشت 1397 ارائه خواهد گردید.  به دنبال این ارزیابی، اولین اقدام مهم  اعلام شده، استقرار خرید راهبردی بود. سپس مقرر شد گزارش  جامعتری توسط این سازمان  به طور مشترک با ایران تدوین شود که در ادامه اشاره خواهد شد.

اقدام هشتم. شروع اقدامات برای استقرار خرید راهبردی

به دنبال ارزیابی دوم سازمان جهانی بهداشت، یکی از پیشنهادات نهایی که مورد توافق قرار گرفت، ارائه دستورالعمل خرید راهبردی توسط مشاوران این سازمان بود. به همین منظور مقرر شد نشستی در اسفند سال  1395برگزار شود. مؤسسۀ ملی تحقیقات سلامت میزبان این نشست شد و دستورالعمل این سازمان در طی سه روز ارائه گردید. در این نشست برای استقرار خرید راهبردی حداقل  22مورد ارائه شد و در ختیار کارشناسان وزارت بهداشت قرار گرفت. گزارش این نشست در شورای معاونین ارائه شده است.

اقدام نهم. انعقاد تفاهم نامه با سازمان جهانی بهداشت، برای تدوین گزارش جامع سلامت در جمهوری اسلامی ایران

به دنبـال گـزارش دوم ارزیابـی طـرح تحول سـلامت توسـط سـازمان جهانی بهداشـت، مقـرر شـد گـزارش جامع تـری در زمینـۀ تأمیـن مالـی و تولیت حـوزۀ سـلامت تدوین شـود. به همیـن منظـور تفاهم نامـه ای بیـن ایـن سـازمان و وزرات بهداشـت بـا طرفین (نماینـدۀ سـازمان خانـم Dr Agnes Soucat و جنـاب آقـای دکتـر حریرچـی) بـه امضـا رسـید. ایـن گزارش شـامل 9 فصـل و فصـل نهایی جمع بندی اسـت. برای ایـن منظور در دو نوبـت اعضـای نویسـندگان نشسـت داشـته اند کـه در اسـفند 1395و آبـان مـاه  1396بـوده اسـت. ایـن گـزارش بـرای برخـی از فصـول بـه اتمـام رسـیده اسـت. قرار اسـت گـزارش در مجمـع جهانـی سـلامت سـال 2018 از سـوی ایران ارائه شـود.

اقدام دهم. جمع بندی شاخص های مورد نیاز ارزیابی پوشش همگانی سلامت در قالب چارچوب بین المللی پوشش همگانی سلامت و ارائه کامل شاخص ها

اقدام یازدهم. تدوین مداوم گزاره برگ ها، به ویژه بر اساس سؤالات مطرح و نیاز سیاست گذار

به دنبال اجرای طرح تحول سلامت و ضرورت پایش مداوم طرح، مقرر شد مؤسسۀ ملی تحقیقات سلامت به ویژه برای پاسخ به برخی سؤالات در زمینۀ نقد طرح تحول سلامت، گزاره برگ های هفتگی تدوین کند. تدون این گزاره برگ ها از خرداد ماه سال 1395 آغاز شده است و تا کنون ادامه دارد. تا کنون 60نسخه از این گزاره برگ ها تدوین شده است و برخی از آنها به انتخاب سیاست گذار ارشد، در سرانه ها ارائه شده است. مؤسسۀ ملی تحقیقات سلامت عناوین بعدی را نهایی نموده است و مقرر است هفتگی ارائه دهد.

اقدام دوازدهم. تدوین گزارش ارزیابی نظام سلامت، بر اساس مدل بین المللی (گزارش دیده بانی نظام سلامت)

وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در طی سال های 1392تا ،1396اقدامات مهمی را در قالب اصلاحات طرح تحول سلامت انجام داد. در سایر کشورها به دنبال اجرای اصلاحات ،1گزارش هایی با نام ارزیابی نظام سلامت در دورۀ گذار از اصلاحات تدوین می شود. این گزارش ها از سال  2000در دنیا آغاز شده است و برای اغلب کشورهای عضو سازمان همکاری توسعه اقتصادی 2و کشورهای آسیای جنوب شرقی تدوین شده است. مؤسسۀ ملی تحقیقات سلامت مطابق الگوی مشابهی در تابستان سال  1396این گزارش را تدوین کرد، با این هدف که نظام سلامت ایران در حال گذار از یک دورۀ اصلاحات است. تدوین این گزارش به اتمام رسیده است.